kutubhona

сақланиб қолиши боғлиқ бўлган энг муҳим нарсага тааллуқлидир. Мана шу халифаларнинг тикланишида юз берган нарсаларни кузатган киши айрим мусулмонларнинг Бани Соида гузарида талашиб-тортишганларига гувоҳ бўлади. Ўшанда номзодлар Саъд, Абу Убайда, Умар ва Абу Бакр эди. Улардан бошқа номзод йўқ эди. Тортишувлар натижасида Абу Бакрга инъиқод байъати берилиб, у мусулмонлар халифасига айланди. Эртаси куни мусулмонлар масжидга таклиф қилиниб, улар итоат байъати бердилар. Абу Бакр касал бўлиб вафоти яқинлашганини сезгач аҳли ҳал ва ақдни таклиф қилиб улар билан мусулмонларга ким халифа бўлиши ҳақида маслаҳатлашди. Бу маслаҳатларда Али ва Умар ҳақида фикрлашув бўлди. Бу маслаҳатлашувлар уч ой давом этди. Абу Бакр маслаҳатлашувларни тамомлаб аҳли ҳал ва ақд раъйини билгач уларга ўзидан кейин Умар халифа эканини эълон қилди. Абу Бакр вафот этиши биланоқ мусулмонлар масжидга йиғилиб Умарга халифалик байъатини бердилар. Демак Умар маслаҳатлашувлар ва Абу Бакрнинг эълон қилиши билан эмас, балки мана шу байъат билан мусулмонлар халифасига айланди. Умарга ханжар санчилиб жароҳатлангач мусулмонлар ундан ўз ўрнига халифа қолдиришни талаб қилдилар. Умар бундан бош тортди. Мусулмонлар ундан буни қаттиқ туриб талаб қилдилар. Шундан сўнг Умар бу ишни олти кишига топширди. Умар вафотидан кейин номзодлар ўзларидан бирини, яъни Абдурраҳмон ибн Авфни вакил қилдилар. Абдурраҳмон ибн Авф мусулмонлар раъйини билиш учун уларга мурожаат қилди ва улар билан маслаҳатлашди. Шундан сўнг Усмонга байъат берилишини эълон қилди. Шундан кейин мусулмонлар туриб Усмонга байъат бердилар. Демак Усмон Умарнинг халифа қилиб қолдириши билан ҳам ва Абдурраҳмонниг эълон қилиши билан ҳам эмас, балки мусулмонлар берган байъат билан халифа бўлди. Усмон ўлдирилгач Мадина ва Куфадаги мусулмонлар оммаси Али ибн Абу Толибга байъат бердилар. Демак Али ҳам мусулмонларнинг байъати билан халифа бўлди.

Мана шундан аён бўладики, халифага байъат беришнинг амалий тафсилотлари мусулмонларнинг халифаликка ким яроқлилиги ҳақида тортишувларидир. Агар раъй бир неча шахсларга келиб тўхталадиган бўлса, уларнинг номзодлари мусулмонларга кўрсатилади. Мусулмонлар улардан кимни